Pszczyna to miasteczko w województwie śląskim, popularny cel wycieczek jednodniowych z okolicznych miast, za sprawą zespołu zamkowo-parkowego chętnie odwiedzana przez turystów z całej Polski.

Pszczyna jest jednym z najładniejszych miast w województwie śląskim, z bardzo dobrymi połączeniami kolejowymi. Łatwo tu też dojechać samochodem.

W przewodniku przedstawię krótko zabytki i atrakcje Pszczyny wraz z informacjami praktycznymi. Pszczyna to ciekawe miejsce, warte odwiedzenia, dużo atrakcji znajdziecie również w okolicy.

Pierwsza osada na obszarze dzisiejszej Pszczyny istniała już w XII wieku – jak podają źródła dobowe, już wtedy stał tu zamek obronny otoczony obwarowaniami i fosą, a osada położona była nad brzegiem rzeki Pszczynki, wśród terenów bagiennych i na szlaku prowadzącym z Rusi nad Dunaj.

Historia miasta jest bardzo dobrze opracowana na wielu stronach internetowych, natomiast warto nadmienić, że kluczowe dla dzisiejszego wyglądu i charakteru miasta było przejęcie dóbr pszczyńskich w 1846 roku przez rodzinę Hochbergów, którzy mieli swoją siedzibę rodową na zamku w Książu.

Bogata rodzina magnacka zainwestowała w rozwój przemysłu w najbliższej okolicy, natomiast Pszczyna stała się ośrodkiem rzemiosła i gospodarki leśnej – to właśnie Hochbergowie sprowadzili żubry do pszczyńskich lasów. Na podstawie wyników plebiscytu z 1921 roku Pszczyna wróciła do Polski. W 1922 roku do miasta wkroczyła polska armia.

W czasie drugiej wojny światowej nie odnotowano większych zniszczeń, szczęśliwie najładniejsze zabytki przetrwały czasy PRL-u.

Ostatnia aktualizacja: 29.09.2023

1. Dworzec kolejowy

Zwiedzanie Pszczyny rozpoczynamy od dworca kolejowego. Kolej żelazną do Pszczyny doprowadzono w 1870 roku. Dworzec kolejowy wybudowano już dwa lata wcześniej.

Zabytkowy dworzec kolejowy w latach dziewięćdziesiątych popadał w ruinę, remont generalny przeprowadzony w latach 2012-2014 przywrócił budynkowi dawny blask.

Na dworcu czynne są kasy biletowe PKP Intercity, Kolei Śląskich, kiosk,  kawiarnia oraz toaleta z zamkiem automatycznym. Niedawno oddano do użytku centrum przesiadkowe na placu przed dworcem, gdzie działa również punkt informacji turystycznej.

2. Muzeum Zamkowe

Najważniejsza atrakcja Pszczyny to zamek, w którym mieści się Muzeum Zamkowe. Zamek, zarówno z zewnątrz, jak i w środku, przypomina bardziej pałac, jednak to właśnie tu stała dawniej warownia, a później zamek, pełniące funkcje obronne.

Dzisiejszy wygląd zamek w Pszczynie zawdzięcza licznym przebudowom, między innymi dokonanej w XVI wieku przez Promnitzów – przebudowa zmieniła charakter budowli z obronnej na renesansową rezydencję – oraz przeprowadzonej w latach 1870-1876 dla rodziny Hochbergów według francuskiego Aleksandra Hipolita Destailleura, na wzór pałaców francuskich.

W latach 1914-1917 pszczyński zamek był Główną Kwaterą cesarza i siedzibą sztabu wojsk niemieckich. Na parterze rezydował sam cesarz Wilhelm II, a w zamku zapadały decyzje wojskowe o znaczeniu dla całej Europy.

Zamek w Pszczynie miał ogromne szczęście, że oszczędziła go druga wojna światowa – nie został zbombardowany podczas działań wojennych, a w 1945 roku w zamku utworzono szpital przyfrontowy Armii Czerwonej W przeciwieństwie do wielu innych zabytków, nie został zniszczony, nie rozkradziono też wyposażenia.

Od 1946 roku na zamku mieści się muzeum.

Na zamku można zobaczyć autentyczne wnętrza mieszkalne z XIX i XX wieku, piwnice ze zbrojownią, czy apartament cesarza Wilhelma II. Zwiedzającym udostępniono także Gabinet Miniatur z płaskorzeźbami i portretami.

Godziny otwarcia różnią się w zależności od miesiąca, muzeum nie jest też czynne przez cały rok. Szczegóły na temat godzin zwiedzania należy sprawdzać na oficjalnej stronie internetowej.

Od 2013 roku częścią muzeum jest wyremontowany kompleks zabytkowych stajni książęcych z drugiej połowy XIX wieku. W stajniach nie ma już koni, organizowane są w nich wystawy czasowe będące uzupełnieniem wystaw na zamku. Wstęp dodatkowo płatny.

3. Park Pszczyński

Park Pszczyński to jeden z najpiękniejszych parków w województwie śląskim. Park o powierzchni 156 ha podzielony jest na trzy części – Park Zamkowy przy Muzeum Zamkowym i Stajniach Książęcych, Park Dworcowy, rozpoczynający się blisko dworca kolejowego i ciągnący się do ul. Katowickiej, po przejściu której znajdziemy się w Parku Zamkowej oraz Park Zwierzyniec z Dziką Promenadą i Pokazową Zagrodą Żubrów – aby dostać się do Parku Zwierzyniec, trzeba przejść przez ruchliwą ulicę Żorską.

Najładniejsza część to Park Zamkowy – w sprzyjających warunkach atmosferycznych to miejsce bardzo fotogeniczne; często można natrafić na pary młode z Pszczyny i okolic podczas sesji ślubnej. Wybrukowana główna aleja, stawy utworzone w dawnych rozlewiskach Pszczynki, herbaciarnia, lodownia, groby Hochbergów – sporo dobrze oznaczonych i opisanych atrakcji. Na opisanie całości potrzebny byłby osobny, długi wpis. Nieźle wygląda Park Zwierzyniec, natomiast Park Dworcowy tak sobie.

Trzeba jednak nadmienić, że na przykład cmentarz rodu Anhaltów jest bardzo zaniedbany.

Przez cały rok od rana do wieczora spotkamy tu całe rodziny, zakochane pary, sportowców. Wstęp bezpłatny, bilety trzeba kupować natomiast do dodatkowych atrakcji Pokazowej Zagrody Żubrów (Park Zwierzyniec) oraz Skansenu Wsi Pszczyńskiej (Park Dworcowy).

Atrakcja Pszczyny warta zobaczenia. Sporo ławeczek, zieleni, kaczek i innych ptaków pływających w stawach, panuje przyjemna atmosfera.

4. Kościół ewangelicki

Z Parku Zamkowego przechodzimy na rynek. Odległość to około 150 metrów. Rynek w Pszczynie jest ładny, z niską zabudową, kościołem, ratuszem, Bramą Wybrańców. Kilka lat temu, w poprzednim wpisie, sugerowałem remont nawierzchni, co też uczyniono i główny plac Pszczyny wygląda dużo lepiej niż jeszcze 5 lat temu.

Najbardziej charakterystycznym obiektem pszczyńskiego rynku jest kościół ewangelicki (ja z początku myślałem, że to ratusz, a kościół rzeczywiście połączony jest z ratuszem).

Wcześniej w tym miejscu stał inny kościół wybudowany w latach 1743-1746 według projektu nadwornego architekta rodziny Promnitzów – Christiana Jahne. Stary kościół spłonął w 1905 roku.

Został odbudowany w latach 1905-1907 w stylu barokowym.

Prawdopodobnie otwierany podczas nabożeństw.

5. Brama Wybrańców

Z rynku do Parku Zamkowego przechodzi się przez Bramę Wybrańców.

To najstarszy zachowany w niezmienionym kształcie budynek z całego zespołu zamkowego. Zbudowany w 1687 roku był siedzibą straży zamkowej.

Na uwagę zasługują dwa kartusze kamienne herbami Baltazara Promnitza i Emilii Agnieszki Saskiej nad półkolistym szczytem portalu oraz napis pomiędzy herbami a portalem: „Omnipotens coeli, terrae pelagiqve creator excvbiis postes fvlciat hosce svis”, co znaczy: „Wszechmocny nieba, ziemi, morza Twórca niech wartą swoją tejże bramy strzeże”.

Brama Wybrańców była siedzibą straży zamkowej do 1875 roku. Zamku strzegli „Wybrańcy” wybierani przez Promnitzów z podległych im włości.

Z rynku do bramy przechodzi się przez mostek. Pod mostkiem zachowały się ślady dawnej fosy, otaczającej dawniej cały zamek.

W bramie mieści się obecnie Biuro Informacji Turystycznej i kawiarnia.

6. Ławeczka księżnej Daisy

Kolejna atrakcja Pszczyny to Ławeczka księżnej Daisy na płycie rynku. Obok ławeczki postawiono tablicę wyjaśniającą, kim była księżna.

Maria Teresa Oliwia Cornwallis-West, bo o niej mowa urodziła się w 1873 roku. Pochodziła ze znanej arystokratycznej angielskiej rodziny Cornwallis-West. W grudniu 1891 roku wyszła za mąż za księcia Henryka XV von Hochberg, pana na pszczyńskim zamku. Uchodziła za jedną z najpiękniejszych kobiet tamtej epoki, znana jest także z działalności charytatywnej.

Księżna Daisy wydała także pamiętniki, z których wynika, że nie czuła się dobrze w Pszczynie, nie mogła się dostosować do sztywnej etykiety na zamkach w Książu i Pszczynie, należących do Hochbergów.

W 1822 lub 1823 roku rozwiodła się z Henrykiem XV, po rozwodzie osiadła w Pszczynie. W 1935 roku przeprowadziła się do Książa, gdzie schorowana zmarła 29 czerwca 1943 roku.

Ławeczkę księżnej Daisy wykonał na zlecenie Urzędu Miejskiego w Pszczynie Joachim Krakowczyk – artysta z Pszczyny, absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Ławeczkę uroczyście odsłonięto 1 maja 2009 roku.

Co ciekawe, od połowy 2019 roku w Pszczynie swoją ławeczkę ma książę pszczyński Bolko von Hochberg – ostatni żyjący wnuk księżnej Daisy. Jest to zwykła ławka z tabliczką przy Szkole Podstawowej nr 1. Ławeczka upamiętnia wizytę księcia w tej szkole 20 maja 2019 roku. Dlaczego właśnie ta ławeczka? Bo właśnie na niej książę zrobił sobie zdjęcie z pracownikami i uczniami Szkoły Podstawowej nr 1 w Pszczynie.

7. Pokazowa Zagroda Żubrów

Na terenie Parku Zwierzyniec utworzono Pokazową Zagrodę Żubrów. To mały  zwierzyniec, w którym zobaczymy żubry i inne zwierzęta chodzące po zagrodach – między innymi sarny, osły, kozy, daniele, muflony i sarenki. Żubry i jelenie mają dużo miejsca, po terenie Pokazowej Zagrody Żubrów dostojnie przechadzają się gęsi oraz pawie.

Na środku atrakcji zbudowano pawilon z wypchanymi zwierzętami, toaletami, a także dodatkowo płatnym kinem 3D.

Pokazowa Zagroda Żubrów to rewelacyjna atrakcja dla dzieci, szczególnie dla wycieczek szkolnych – są tablice edukacyjne, a przewodniczki w ciekawy sposób opowiadają o zwierzętach i ich zwyczajach. Jeśli chodzi o dorosłych, to na zwiedzenie zagrody wystarczy około 40 minut. Ceny niewygórowane.

Jeśli planujecie zwiedzanie Pszczyny z dziećmi, atrakcja obowiązkowa.

Strona internetowa: zubry.pszczyna.pl

8. Cmentarz wojskowy „Trzy Dęby” (fakultatywnie)

Kilkaset metrów od Pokazowej Zagrody Żubrów usytuowany jest cmentarz wojskowy „Trzy Dęby”, dawniej miejsce pamięci. W 1919 roku w tym miejscu, na polanie „Trzy Dęby”, zbierali się mężczyźni z Pszczyny i okolic, aby złożyć przysięgę powstańczą.

Na cmentarzu spoczywają powstańcy śląscy i harcerze rozstrzelani 4 września 1939 roku przez hitlerowców w Parku Zamkowym (czyli 20 lat później), jak również polscy żołnierze polegli w bitwie pod Ćwiklicami 2 września 1939 roku. Ciała powstańców zostały przeniesione w to miejsce w 1946 roku, ciała żołnierzy poległych pod Ćwiklicami przeniesiono w 1952 roku z trzech mogił polowych.

Trzy Dęby, od których miejsce wzięło nazwę, już obumarły, natomiast cmentarz w obecnym kształcie istnieje od 2009 roku.

Jest to mały cmentarzyk, ale wypadałoby go odwiedzić choćby przez szacunek dla poległych.

9. Cmentarz żydowski

W Pszczynie są trzy cmentarze, które polecam odwiedzić. Kilkaset metrów od Parku Zamkowego, pomiędzy ulicami Katowicką, Bieruńską oraz ulicą o nieustalonej na nazwie (brak nazwy na mapach)  warto zobaczyć cmentarz żydowski. Cmentarz jest wprawdzie zamknięty, jednak wszystko widać przez siatkę.

Cmentarz powstał w 1814 roku, kiedy trzej pszczyńscy Żydzi zakupili działkę o powierzchni 1500 metrów kwadratowych, leżącą wtedy jeszcze poza granicami miasta. Pierwszy pochówek odbył się we wrześniu 1814 roku – pierwszą pochowaną osobą była Jettel, córka rabina Hirschela Guttmanna.

Ogrodzenie i dom przedpogrzebowy od strony ulicy Katowickiej pochodzi z 1888 roku.

Cmentarz żydowski w Pszczynie użytkowano do 1938 roku. Drugą wojnę światową przetrwał nienaruszony. W latach siedemdziesiątych planowano zburzyć cmentarz, a na jego miejscu wybudować zieleniec dla osiedla domów jednorodzinnych. Na szczęście plany nie zostały zrealizowane.

Cmentarz jest zaniedbany, co szczególnie widać po domu przedpogrzebowym. Kilka razy w roku organizowane jest zwiedzanie z przewodnikiem. Mało znana atrakcja Pszczyny została w ostatnim czasie rozreklamowana przez blogerów komercyjnych.

10. Cmentarz żołnierzy radzieckich (fakultatywnie)

W północnej części Parku Zamkowego są jeszcze dwa cmentarze polecane przez strony turystyczne i przewodniki – cmentarz św. Jadwigi i cmentarz żołnierzy radzieckich.

Cmentarz św. Jadwigi to stara nekropolia w Pszczynie. Miejsce było dawniej centrum osady, a później wsi. W tym miejscu stał zabytkowy drewniany kościółek, pojawiający się w dokumentach źródłowych już w 1408 roku i prawdopodobnie utworzono cmentarz przykościelny.  Kościółek spłonął w 5 września 1939 roku. Jest to jednak cmentarz współczesny i osobiście nie widzę powodów, aby go polecać.

Z cmentarza św. Jadwigi przechodzimy na cmentarz żołnierzy radzieckich. To bardzo zaniedbany, skromny cmentarz. Spoczywa tu 11 649 żołnierzy radzieckich poległych na terenach powiatów rybnickiego, cieszyńskiego i pszczyńskiego, pochowanych w 320 mogiłach. Żołnierzy ekshumowano w latach 1945-1950 z różnych grobów. Część nie została zidentyfikowana, ponieważ nie posiadali przy sobie dokumentów.

Przykro się patrzy na tak zaniedbany cmentarz i płyty przy mogiłach, na których widnieje nazwisko i pierwsza litera imienia żołnierza, jego rok urodzenia oraz data śmierci. Mimo zbrodni rosyjskich.

11. Skansen Wsi Pszczyńskiej 

Kolejna atrakcja Pszczyny to mały skansen utworzony w Parku Dworcowym nad Pszczynką. Z zewnątrz wygląda całkiem ładnie, ale jest bardzo mały jak na skansen. Jak podaje oficjalna strona internetowa, na terenie skansenu zgromadzono kilkanaście zabytków architektury drewnianej. Najstarszym zabytkiem jest spichlerz dworski z Czechowic z 1784 roku.

Jeśli zwiedzacie Pokazową Zagrodę Żubrów, warto kupić bilet łączony ze zwiedzaniem skansenu – wychodzi trochę taniej.

12. Muzeum Prasy Śląskiej 

Muzeum Prasy Śląskiej w Pszczynie mieści się w niepozornym, niskim budynku przy deptaku. Muzeum założone w 1985 roku prezentuje dzieje prasy śląskiej od jej początków do 1939 roku.  W placówce można obejrzeć zabytkowe maszyny i urządzenia drukarskie. Najstarszy druk w posiadaniu muzeum to brewiarz z 1688 roku.

Oprócz wystawienia dużej liczby śląskich gazet i czasopism, zrekonstruowano gabinet Wojciecha Korfantego oraz utworzono tzw. Izbę u Telemanna ze zbiorem instrumentów muzycznych z terenu Śląska.

W kwietniu 2018 roku muzeum wzbogaciło się o część ekspozycji drukarskiej z dawnej siedziby Muzeum Śląskiego przy ulicy Korfantego.

Muzeum niewielkie, przeznaczone raczej dla szczególnej grupy odbiorców i miłośników muzeów. Ceny biletów umiarkowane.

Strona internetowa: www.muzeumprasy.pl

13. Kapliczka „Bądź Wola Twoja”

Bardziej ciekawostka niż atrakcja Pszczyny, ale warta uwagi. U zbiegu ulic Wojska Polskiego i Żorskiej, około 300 metrów od rynku, stoi zabytkowa kapliczka o nazwie Bądź Wola Twoja.

Kapliczka stoi na rozwidleniu średniowiecznych szlaków handlowych. Prawdopodobnie została postawiona w 1816 roku na miejscu starej kapliczki z 1 połowy XV wieku.

Według legendy 19 czerwca 1574 roku w tym miejscu senatorowie mieli dogonić uciekającego do Francji króla Henryka Walezego i namawiać go do powrotu na polski tron.

14. Sąd Rejonowy

Jednym z najładniejszych budynków w Pszczynie jest bez wątpienia Sąd Rejonowy zbudowany na planie litery „L” w 1901 roku według projektu Gustawa Saeftela. Okazały gmach już według projektu miał pełnić funkcję sądowniczą, a w architekturze należy doszukiwać się elementów renesansu północnego, czyli niderlandzkich.

Sąd z zewnątrz prezentuje się doskonale i zdecydowanie warto go zobaczyć. Niedostępny do zwiedzania w środku; bez zmian i zniszczeń przetrwał obie wojny światowe.

15. Kościół pw. Wszystkich Świętych

Pomiędzy Rynkiem a Parkiem Pszczyńskim warto również zobaczyć kościół rzymskokatolicki, który, w przeciwieństwie do kościoła ewangelickiego, dostępny jest przez całą dobę.

Pierwszy kościół pw. Wszystkich Świętych stał w tym miejscu już w 1326 roku. Kościół był przeznaczony dla mieszczan, natomiast położony w pobliżu drewniany kościół św. Jadwigi – dla mieszkańców okolicznych wsi.

Świątynia trzykrotnie była trawiona przez pożary (1545 r,, 1622 r., 1748 r.), po ostatnim pożarze częściowo przebudowany i wyposażony w nowe ołtarze. W bocznej kaplicy Św. Krzyża znajduje się krypta mieszcząca 14 metalowych trumien, w których od XVII w. chowano rodzinę książąt pszczyńskich z rodziny Promnitzów. Krypta jest niedostępna dla zwiedzających.

Wieża kościoła, doskonale widoczna z parku, została dobudowana w 1849 roku.

16. Ulica Bramkowa

Jako ciekawostkę na liście największych atrakcji Pszczyny należy umieścić ulicę Bramkową. Na ścianie jednej z kamienic przy tej ulicy zobaczycie sgraffito wykonane przez Aleksandra Spyrę, przedstawiające plan starej Pszczyny. Dawna Pszczyna zajmowała obszar dzisiejszego Starego Miasta, za murem przy ulicy Warownej rozpościerały się łąki.

Na ulicy Bramkowej zwraca również uwagę wąski przesmyk między kamienicami.

Tam, gdzie obecnie działa escape room, mieściło się kino „Wenus”, utworzone w zniszczonej w czasie wojny synagodze i zamknięte w 2010 roku.

Warto zobaczyć także płaskorzeźbę przy ulicy Strażackiej oraz sgraffito/mural przy Garncarskiej. Obie ulice sąsiadują z ulicą Bramkową od strony rynku.

Przy ulicy Bramkowej znajduje się kolejna atrakcja Pszczyny.

17. Park Aktywności 

100 metrów od rynku, również przy ulicy Bramkowej, znajduje się najnowsza atrakcja Pszczyny – Park Aktywności otwarty w czerwcu 2021 roku. Jest to atrakcja dla dzieci i miejsce do odpoczynku dla wszystkich.

Na terenie parku znajdziemy wodny plac zabaw, suchy plac zabaw, tyrolkę, małą ściankę wspinaczkową, tężnię, rolkostradę, fontannę w postaci kuli ziemskiej, mini zjeżdżalnię.

Dostępne są toalety z pomieszczeniem dla matki z dzieckiem, działa też punkt gastronomiczny. Park zadbany, monitorowany, zbiera bardzo dobre recenzje.

18. Muzeum Militarnych Dziejów Śląska

Małe muzeum mieszczące się w zabytkowym Domu Ogrodnika przy wejściu do Parku Pszczyńskiego. Muzeum działa od 2014 roku, jednak należy do najmniej znanych atrakcji Pszczyny.

Na niewielkiej powierzchni zgromadzono głównie militaria. Dotyczą one dziejów militarnych ziemi pszczyńskiej od neolitu do średniowiecza, okresu nowożytnego, wieku dziewiętnastego i wojen światowych.

Pszczyna – podsumowanie

Pszczyna to interesujące miasto, zdecydowanie warte odwiedzenia. Zwiedzanie Pszczyny jest bardzo łatwe, ponieważ większość atrakcji położona jest niedaleko siebie, aczkolwiek jeśli chcemy zwiedzić wszystkie atrakcje i cały park, będzie się trzeba nachodzić.

Na liście wymieniłem najważniejsze atrakcje Pszczyny, natomiast przy okazji możecie zobaczyć bardzo ładne budynki, jak np. klasycystyczny dworek „Ludwikówka” (w rękach prywatnych), pałacyk myśliwski „Bażantarnia” (hotel i sala przyjęć), budynek Starostwa Powiatowego, czy I Liceum Ogólnokształcącego.

W Pszczynie każdy powinien znaleźć coś dla siebie, aczkolwiek zdarzają się opinie malkontentów, że miasto im się nie podoba.

Pszczyna posiada bardzo dobrze rozwiniętą bazę gastronomiczną, chociaż ceny w okolicach rynku potrafią zwalić z nóg. Podobnie jak ceny noclegów (poza jednym obiektem).

Ciekawe są również okolice Pszczyny. Najbardziej znane miejsce to Goczałkowice z Ogrodami Kapias; w kilku miejscach natrafimy na urokliwe drewniane kościółki (np. kościół św. Marcina w Ćwiklicach).

Przez Pszczynę prowadzą szlaki rowerowe, w tym szlak Greenways Wiedeń – Kraków przez Morawy.

Dojazd pociągiem do Pszczyny

Dojazd pociągiem do Pszczyny jest łatwy, ponieważ zatrzymują się tu pociągi wszystkich kategorii. Można więc dojechać pociągami Kolei Śląskich, jak również pociągami PKP Intercity. Pszczyna leży przy linii kolejowej Katowice – Zwardoń, więc pociągi regionalne kursują dość często, a dojazd z Katowic zajmuje pół godziny.

Dworzec kolejowy położony jest około 10 minut piechotą od rynku i Muzeum Zamkowego. Jedyny problem dworca to konieczność przejścia nad torami stromą kładką dla pieszych, co jest dużym utrudnieniem dla osób mających problemy z poruszaniem się.

Więcej informacji o kolei i ciekawych miejscach

Kolej na Podróż

Zobacz również:

Pociągiem po województwie śląskim – co zwiedzić i zobaczyć
Pociągiem z Katowic – propozycje wycieczek jednodniowych
Bielsko-Biała – najciekawsze miejsca i atrakcje
Bytom – najciekawsze miejsca i atrakcje
Chorzów – najciekawsze miejsca i atrakcje
Gliwice – najciekawsze miejsca i atrakcje
Katowice – najciekawsze miejsca i atrakcje
Oświęcim – najciekawsze miejsca i atrakcje
Zabrze – najciekawsze miejsca i atrakcje

–> WSPARCIE STRONY<—

W dzisiejszych czasach wartościowe i niezależne strony nie przetrwają bez wsparcia czytelników. Wspierając mnie, wspierasz rzetelny przewodnik tworzony z pasji, bez pogoni za sensacją i zasięgami, dzięki któremu możesz taniej i wygodniej podróżować.